De naam ‘Heerendonk’ spreekt tot de verbeelding. De suggestie wordt gewekt dat dit gebied ooit eigendom was van enkele heren. Gek genoeg is er nog nooit door iemand een verklaring kunnen geven aan de oorsprong van dit toponiem. Over welke heren hebben we het eigenlijk en over welke donk? Er zijn wel bronnen die een poging doen, hieronder enkele voorbeelden.

Wikipedia en ook het informatiebord wat te vinden is bij het bruggetje over de Hooidonkse beek claimen dat het natuurgebied is vernoemd naar het buurtschap. Maar is dat wel zo?

De buurtschap Heerendonk, bestaande uit enkele boerderijen, en ligt ten westen van het natuurgebied en vlak ten zuiden van het dal van de Hooidonkse Beek. Het natuurgebied is naar de buurtschap vernoemd. Voorheen sprak men van het Wettens Broek. (1)

De naam Heerendonk kan verklaard worden als ‘donk van de heer’. Het zou kunnen zijn dat het gebied oorspronkelijk toebehoorde aan de heren van Stakenburg, die woonden op het kasteel Stakenburg nabij Hooidonk op Breugels gebied. Mogelijk ook genoemd naar de heer van Nederwetten. (2)

De kwestie Heerendonk is een moeilijk onderwerp. Het is haast zeker dat dit niet in één klap kan worden opgelost, vandaar dat dit het eerste deel wordt.

Huidige situatie
Het buurtschap Heerendonk bevat enkele huizen en boerderijen die in het westelijk gedeelte van het gebied liggen. In het noorden liggen de bossen en beemden van het Breugels Broek. De Breugelse Beemden en het zandpad naar Stad van Gerwen liggen in het noordoosten. Naar het zuiden ligt Spekt en de Nieuwe Dijk. Het centrale grote bos is volledig in beheer van Brabants Landschap.

De grens tussen Son en Breugel en Nuenen C.A. kronkelt van Hooidonk door het gebied richting Stad van Gerwen. De Hooidonkse beek loopt vanaf het Nuenens Broek door het gebied uit zuidelijkle richting, en buigt vervolgens af richten het westen waar ze in de Dommel uitmondt.

Het huidige gebied bestaat eigenlijk uit twee delen. Het buurtschap met agrarische functies, en het natuurgebied. Het bos was vroeger een populieren productiebos. Het staat nu bekend om haar ruige begroeiing en vaak ondoordringbare vegetatie.

Situatie in 2024

Heerendonk op kaarten
Als eerste kijken we op oude kaarten om een beeld te vormen van het gebied en of hier aanwijzingen in te vinden zijn.

Op de kaart van rond 1840 is duidelijk te zien dat de naam Heerendonk staat aangegeven op wat nu het grote bos is. Toendertijd lag hier dus nog geen bos. De rode lijn is de gemeentegrens.

Op de kaart van 1880 staat de naam ‘Heerendonk’ ook prominent vermeldt in het huidige bosgedeelte. Het gehucht (links bij de witte vlekken) krijgt de naam ‘Heerendonkse Hoeven’.

Rond 1900 is er meer detail te zien op de kaart. Maar hier ook dezelfde situatie met betrekking tot de namen ‘Heerendonk’ en ‘Heerendonkse hoeven’.


Verklaring voor Donk
Om de donk te kunnen verklaren in ‘Heerendonk’ eerst een uitleg over wat een Donk is. Dit toponiem komt zeer vaak voor in het oosten van Brabant. Er is een discussie, maar over het algemeen wordt aangenomen dat in oostelijk Noord-Brabant de volgende uitleg geldt.

In Noord-Brabant werd het woord of het naamdeel -donk vooral gehecht aan een grote en hoge zandkop of een plateaurand langs een beekdal. Donken waren een hogere en drogere plek in een vaak drassige omgeving waardoor ze aantrekkelijk waren als vestigingsplaats voor mensen (3).

Donken zijn in Brabant niet altijd direct herkenbaar omdat de hoogteverschillen klein zijn, maar ook door ontzanding waarbij een groot gedeelte van de bovenlaag voor zandwinning is verwijderd.

Via een hoogtekaart is het eenvoudig om mogelijke donken te herkennen in het gebied. Volgens ons zijn er 4 kandidaten die in aanmerking komen.

1) Dit lijkt op het eerste gezicht niet de beste kandidaat omdat het een erg kleine verhoging is. En door de ligging in het bos is deze ook niet echt herkenbaar. Maar wie door het bos loopt zal merken dat dit gebiedje erg afwijkt van de directe omgeving, ook zeker qua grondsoort.
2) Deze bolle akker komt zeker ook in aanmerking.
3) Qua vorm wellicht wel de beste kandidaat omdat deze grote akker boven de omliggende weilanden uitsteekt.
4) Dit zijn de hogere gronden waarop de boerderijen en enkele huizen nu zijn gevestigd.

Omdat de naamgeving ‘Heerendonk’ op de oude kaarten steeds wordt weergegeven op lokatie 1, zullen we de focus leggen op deze plek.

Gemeenschappelijke grond
Kadastergegevens zijn in 1832 ingevoerd in Nederland en vrij te raadplegen. Voor de Heerendonk is onderstaande situatie actief in 1832. Het grote groene blok genaamd ‘Heerendonk’ is eigendom van ‘het dorp van Nederwetten’. Dit wil zeggen dat het gemeenschappelijke grond is van de inwoners van Nederwetten. Gemeenschappelijke gronden kwamen vooral voor op heidegebieden en waren vrij in gebruik voor een groep inwoners. Het waren vaak woeste gronden die nog niet ontgonnen waren. In dit geval gaat het niet om een groot heidegebied maar om een kleiner nat gebied, mogelijk weidegebied en/of kreupelhout. Dit werd ook wel een ‘groene gemeynt’ genoemd. Een bekende groene gemeynt in de Meierij is de Bodem van Elde tussen Liempde, Schijndel en Gemonde. De Heerendonk is echter een stuk kleiner.

Gemeenschappelijke gronden waren oorspronkelijk eigendom van de Hertog van Brabant of van de lokale heer. Het gebruiksrecht van deze gronden werd dan vaak uitgegeven aan het desbetreffende dorp tegen een jaarlijkse betaling. De moderne gemeenten hebben later vaak deze gemeenschappelijke gronden overgenomen van de heer, toen zijn rol uitgespeeld was en de macht bij het volk lag. Dit kan dus ook het geval zijn geweest bij de Heerendonk. dit is in ieder geval wel een goede verklaring voor de naam van het gebied.

bron: historischegeografiebrabant.nl

Voorlopig kan de conclusie worden getrokken dat locatie 1 (het huidige bos) de oorsprong is van de naam Heerendonk. Argumenten hiervoor zijn de oude kaarten en het feit dat deze locatie vroeger gemeenschappelijke grond was en zeer waarschijnlijk eigendom van een heer.

In het volgende deel zullen we dieper duiken in de beschikbare archiefstukken. Hieronder een voorbeeld alvast van het cijnsregister van de Heer van Helmond uit de 18e eeuw. Hierin wordt melding gemaakt van een stuk grond welke cijnsplichtig is en grenst aan de Heerendonk. De Gelijken beemt zijn de weilanden in wat nu de Breugelse Beemden wordt genoemd (in het bovenste kaartje ten noorden van het perceel ‘Heerendonk’).

Uit enen beemt groot omtrent 1,5 lopensaet genaam den Gelijken beemt u.l. Gerard Jan Thijssen en andere a.l. de kinderen Wouter Corstiaans u.f. de gemeene Heerendonk van Neerwetten a.f. den Heiligen Geest van Den Bosch.

Ook zal verder worden onderzocht of er restanten te vinden zijn van wallen die in het verleden zijn gebruikt ter afscherming van de Heerendonk.

Een mogelijk gevonden grens- of afscheidingswal in de Heerendonk


Frank Raaijmakers


(1) https://nl.wikipedia.org/wiki/Heerendonk
(2) De straatnamen van Nuenen, Gerwen en Nederwetten – Roland van Pareren
(3) https://nl.wikipedia.org/wiki/-donk